KASIM HANLIĞI

1445 senesinde Ruslara karşı kazanılan savaş neticesinde yapılan andlaşmanın bir maddesine izafeten, Moskova’nın yüz altmış kilometre doğusunda Oka nehri boyunda Rusları kontrol altında tutmak gayesiyle, Kazan Hânı Uluğ Muhammed tarafından oğlu Kasım adına kurulan devlet.

Altınordu Devleti’nin dağılması ile kurulan Kazan Hanlığı hükümdarı Uluğ Muhammed Hân, o zamanlar Moskova büyük knezi başkanlığındaki küçük prensliklerden meydana gelen Rusları müthiş bir bozguna uğratmış, surları sağlam olan Moskova hâriç çevredeki bütün şehirleri yağmalamış, Moskova büyük knezini de esir almıştı. Yaptığı anlaşma ile esiri olan kneze, yeniden Moskova büyük knezliğini verdi. Onu kendisine bağlayıp, Moskova yakınlarındaki Gorodets (Kasım) şehri çevresinin de oğullarından Kâsım’a verilmesini istedi. Knez’in yeniden Moskova büyük knezliğini kabul ettirmesinde yardımcı olan Kasım, Rus topraklarının ortasında teşkilât te’sis edip, bir devlet kurdu. Bu devletin masrafları çeşitli Rus şehirlerinin gelirlerinden ve Moskova hazînesinden sağlanacak, Kazan Hanlığı adına Moskova’yı kontrol altında tutacaktı. Fakat enerjik hükümdar Uluğ Muhammed Hân’ın kısa bir müddet sonra vefatı, oğulları arasında taht kavgalarına sebeb oldu. Fırsatı değerlendiren Moskova büyük knezi, Kasım Hân’ı destekledi. Rus yardımcı kuvvetleriyle desteklenen Kasım Hân, kardeşi İbrahim’e karşı harekete geçti ise de, başarı kazanamayarak geri döndü. Bu hâdiseden sonra, zâten Rus topraklarının ortasında kalan Kasım Hanlığı, Rus knezlerinin Kazan Hanlığını karıştırmak için kullandığı bir âlet durumuna düştü. Devlet, kuruluş gayesinden tamamen uzaklaştı.

Kazan’a karşı başarısızlıkla neticelenen seferden sonra, ölen Kasım Hân’ın yerine oğlu Danyal geçti. Danyal, Kazan hânı ile 1471 ve 1477 senelerinde Novgord seferlerine iştirak etti. Danyal Hân’ın 1486 senesinde ölümü ile Kasım Hânlığfnda Uluğ Muhammed sülâlesi sona erdi. Danyal Hân’dan sonra Kasım Hanlığı tahtına Kırım Hânı Hacı Giray’ın oğlu olan ve saltanatı kısa süren Nur Devlet geçti. Bunun ölümü üzerine de oğlu Satılgan geçti. Satılgan 1502 yılında Kırım Hânı Mengli Giray’ın yanında Altınordu Devleti’ne karşı hücûmları durdurmak için yapılan sefere katıldı. Ayrıca 1505 senesincj Kazan Hânı Muhammed Emin’e karşı yapılan Murom seferine iştirak etti. Satılgan’dan sonra yerine Rus kuvvetleri ile birlikte Litvâ seferine katılan ve hakkında başka bilgi bulunmayan kardeşi Canay geçti. Canay ile Kasım Hanlığı’nda Giray sülâlesi sona erdi. Böylece yerini Astırhan sülâlesine bıraktı. Astırhan Hânı Bahtiyar Sultan’ın oğlu Şeyh Avliyar, 1512 senesinde Moskova Prensliği tarafından Kasım Hanlığı tahtına getirildi. Bu hân, Ruslarla birlikte Smolensk seferine iştirak etti.

Şeyh Avliyar’ın ölümünden sonra yerine Şah Ali geçti. Moskova yanlısı olan Şah Ali’yi Ruslar, üç kerre Kasım, üç defa da Kazan Hanlığı tahtına geçirdiler.

Şah Ali, Moskova’nın Kazan Hanlığı üzerine çıktığı her sefere katıldı. 1519 senesinde Muhammed Emin’in ölmesi üzerine yapılan anlaşma gereği, Şah Ali’yi Kazan Hân’ı tâyin ettiler. Kasım tahtına da Can Ali tâyin edildi. Çok geçmeden Kazanlılar, Kırımlılar ile anlaşıp Sahib Giray’ı Kazan tahtına davet edince, Şah Ali, Moskova’ya sığındı. 1532 senesinde Kasım Hanlığı hânı Can Ali, Ruslar tarafından Kazan tahtına geçirilince, bu târihten 1536 senesine kadar Kasım Hanlığı başsız kaldı. 1537 ile 1546 seneleri arasında Şah Ali ikinci defa Kasım Hanlığı’nı idare etti ve 1546 senesinde tekrar Kazan tahtına geçti. Fakat bu saltanatı sâdece bir-iki ay sürdü ve tekrar Kasım Hanlığı tahtına geçti. Şah Ali, 1547 ve 1548 senelerinde Rusların, Kazan üzerine düzenledikleri seferlere bu sıfat ile katıldı. 1551 senesinde Moskova Çarı Dördüncü İvan’a mağlûb olan Kazanlılar, iki defa kovdukları Şah Ali’yi, tekrar hân olarak kabul etmek mecburiyetinde kaldılar. Fakat bu defâki hanlığı çok kısa sürdü. 1552 senesinde Kazan Hânlığı’nın Ruslar tarafından işgaline, Şah Ali ve Kasım Hanlığı kuvvetleri de katılmıştı. Bu andan itibaren Rusların hâkimiyetine girmişlerdi. Kâsımlılar, 1553 senesinde isyan eden Kazanlılara ve 1554’de Çirmişler’e, 1555’e İsveç’e, 1556’da Kırım’a karşı yapılan Rus seferlerine de katıldılar. Şah Ali 1557 senesinde Litvanya’ya karşı düzenlenen” sefere Rus ordularının başkomutanı olarak çıktı. Bundan sonra da Kasım kuvvetleri Rus Devleti’nin çeşitli seferlerine katıldılar.

Papalığın, Moskova Prensliğini teşvik ve yardımlarla teşkilâtlandırması Rusları kuvvetlendirdi. Bu sayede hıristiyanlık dîninin temsilcisi papalık, Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğundan sonra Osmanlı Devleti’nin karşısına Rusları çıkardı. Kasım Hanlığı, Moskova Prensliğinin kontrolü altına girince, hanedanlık temsilcileri Ruslar tarafından tesbit edilmeye başlandı. Hanlığın başına zayıf karakterli şahıslar seçilerek, Ruslara en fazla hizmet edebilecek olanlar tahta geçirilip indirilmeye başlandı. Ruslar tarafından tahta geçirilen Sayın Bulat, hıristiyanlığı kabul etti. Fakat tahtta kalamayarak çekilmek mecburiyetinde kaldı. 1627 senesinde çocuk yaşta tahta geçirilen Seyid Burhan’ı, Ruslar yetiştirdi. Seyid Burhan, bir süre sonra hıristiyanlığı kabul etti. Burhan’ın ölümü üzerine annesi Fatma Sultan-Bike yerine geçti ise de, o da ölünce 1681 senesinde Ruslar, Kasım Hanlığına resmen son verdiler. Çünkü Kasım Hanlığı, Moskova için gerekli vazifeyi yapmış ve artık faydası kalmamıştı. Kasım halkı arasında kalan müslümanlar, daha sonra İslâm memleketlerine göç ettiler. Bir kısmı ise günümüze kadar orada kaldılar. Kasım Hanlığının devlet teşkilâtı diğer Türk devletlerindeki gibiydi. Kasım Hanlığında asayişi te’min eden polis teşkilâtı ve devletin gelir ve masraflarına bakan mâliye me’mûrları mevcûd idi. Devletin merkezi olan Kasım şehri, Oka nehrinin sol sahili yamacında Oka’ya dökülen iki küçük derenin arasında kurulmuştur. Kasım Hân, burada bir taş cami inşâ ettirmiştir. Tahrib edilen bu caminin yerine 1768 senesinde iki katlı başka bir cami yapılmıştır. Eski minaresi ise ayakta kalmıştır. Şehirde, hanlık döneminde yapılmış olan bir çok eser, Ruslar tarafından yakılıp yıkılmıştır.